Ursa Major (De Grote Beer)
[Image descriptions: Het schilderij Sterrennacht boven de Rhône van Vincent van Gogh toont het sterrenbeeld de Grote Beer dat samen met het licht van lantaarns, huizen en boten weerspiegelt in het water. End of image descriptions]De Grote Beer, de Kleine Beer en de Poolster
Als we denken aan sterrenconstellaties in de nachthemel, denken we vaak eerst aan de Grote Beer. Veel mensen kunnen je enkel dit sterrenbeeld aanwijzen tijdens een heldere nacht. De Grote Beer lijkt me dan ook de beste constellatie om deze reeks over sterrenbeelden te beginnen. Niet alleen omdat de Grote Beer ons zo vertrouwd is, maar ook omdat ze in onze tijd zo belangrijk is omdat je de Poolster op het puntje van de staart van haar jong, de Kleine Beer, kunt terugvinden. De Poolster wordt ook Polaris of alpha Ursae Minoris genoemd.
De Grote Beer is altijd te zien in de nachthemel: in het noordelijk halfrond gaat ze nooit onder. Daarom kun je altijd op de Poolster vertrouwen: ze is er altijd. Daarbij staat ze ook nog eens stil, in tegenstelling tot alle andere sterren. Polaris vormt dus een betrouwbaar punt om je te helpen navigeren.
De Poolster is echter is niet altijd de enige ster geweest die stil staat. De metaforische fakkel der stilstand wordt doorgegeven onder sterren naarmate dat precessie onze hele hemel doet verschuiven (geduld, in de volgende alinea leg ik precessie uit). De aardas die recht door onze planeet snijdt, wijst namelijk telkens weer naar een andere ster, die elk op hun beurt voor ons stil lijken te staan. De ster die stil staat is de poolster van haar tijd, omdat het de ster is die de pool markeert*. Een kosmische 1,2,3 Piano. Deze rotatie gaat echter extreem traag: een volledige rotatie ruwweg 25.800 jaar.
Precessie
Stel je voor dat onze aarde een ballon is, en er een priem door het midden steekt zonder dat de ballon knapt (zoals Zjef het hier uitlegt). Het bovenste topje van de ballon is de Noordelijke hemelpool, en de priem is het verlengde van de aardas. Op het topje van de priem die uit de ballon steekt, schijnt de poolster.
Stel je nu voor dat je zeer traag met de priem zou ronddraaien zodat het puntje van diens naald minieme cirkeltjes door de lucht maakt. Langs de cirkel die de naald maakt liggen allerlei andere sterren, zoals Thuban, die de noordelijke poolster was ca. 2800 v.Chr., en Kocab, waar de naald langskwam ca. 1000 v.Chr.. Voor een zeer lange tijd lijkt het vanop aarde alsof deze sterren stilstaan en de rest van de hemel er omheen beweegt. Dit hele fenomeen, waarbij onze hemel heel traag lijkt te bewegen en verschuiven, heet precessie.
Een kosmische priem
Zo zie je maar dat niets in onze wereld voor altijd is, zelfs de poolster niet.
Als wij vanop aarde naar de Poolster kijken, lijken de sterren die dichtbij Polaris liggen als een soort processie eromheen te cirkelen. Daarom noemen sommige tradities deze sterren 'de rouwprocessie'. De sterren die zich in de buurt van dit pivotale punt liggen, noemen we 'circumpolaire sterrenbeelden'. Ook Draco, een van de langste constellaties in onze hemel in de vorm van een grote slang, draait om deze poolster heen alsof die rond zijn prooi sluipt. Misschien dat daarom Draco Malfidus steeds dreigend rondom Harry Potter schrijdt. Harry: steeds het irritante epicentrum - of de poolster- van het verhaal.
Als je echter denkt dat het inzicht in de beweging van deze denkbeeldige aardas, modern is, dan heb je het mis. Onze voorgangers wisten duizenden jaren geleden al af van deze legendarische hypothetische as. Vele mythes verbeelden het als een immense pilaar naar de hemel.
Over niets anders dan de lore rondom deze aardas is een heel dik boek geschreven: Hamlet's Mill: An Essay Investigating the Origins of Human Knowledge and its Transmission Through Myth (1969). Volgens dit essay van Giorgia de Santillana en Hertha von Dechend wordt deze 'as' in mythes verbeeldt als een boom, paal, of een kosmische molen waar de sterren omheen draaien.
De onderzoekers willen een lans breken om onze mythologieën te zien als méér dan vreemde sprookjes, maar als een orale overdracht van wetenschappelijke en spirituele kennis. Zeer oude verhalen geven deze kennis namelijk op poëtische en metaforische wijze door, zoals in onderstaand voorbeeld uit een Ostjaaks verhaal:
...And there is a golden pole with a golden cage on top which is also the Nail of the North. And there is a very wise tomcat which climbs up and down this pole. When he climbs down, he sings songs; and when he climbs up, he tells tales. (uit: Hamlet's Mill)
'The Nail of the North' uit dit fragment duidt op de aardas.
De Grote Beer
De Grote Beer, en haar jong de Kleine Beer, lijken in cirkels rond de pool te lopen. Dit doen ze al eeuwen. Niet toevallig stamt het woord 'arctisch', als aanduider van het gebied rond de noordpool, af van het Griekse woord 'arktos' dat 'beer' betekent.
De link tussen dit deel van de hemel en beren gaat zo ver terug, dat het Oudnederlandse woord voor de melkweg 'brunelstraat' is. Het woord 'brunel' betekent beer, en is verwant aan bruin (denk maar aan de naam 'Bruun', de beer in Reynaert De Vos). Dit heeft waarschijnlijk te maken met het feit dat de Grote Beer zo prominent zichtbaar is in onze Melkweg. Maar niet alleen in onze contreien is dat zo. Er zijn onvoorstelbaar veel mythes over de hele wereld die de Melkweg verbeelden als een spoor van dieren, veelal beren.
Een van de vele mythes over de Grote en Kleine Beer is verbonden aan het verhaal van prinses Callisto, die door Hera in een beer was veranderd, waardoor haar eigen zoon haar niet meer herkende en op haar joeg.
De Grote Beer is een zeer oud personage uit de Indo-Europese mythologie, waarin eerbied voor beren een belangrijke, mystieke plaats innam. Het is zelfs zo, dat in onze contreien er allerlei eufemismen waren voor het woord 'beer', om haar naam niet te hoeven uitspreken. Dat is niet verwonderlijk, want het is een majestueus dier dat bovenaan de voedselladder staat. Beren kunnen ook op hun achterste poten staan en een stukje lopen, iets dat niet zo veel dieren met vier poten doen. Daardoor lijken ze iets menselijks te hebben, wat onze band met hen versterkte. Ze keren dan ook steeds weer terug als een geliefd personage, van Koning Arthur wiens naam 'beer' betekent, tot Paddington en Winnie De Poeh.
De paganistische cultus rond beren was zo alomtegenwoordig, dat in de vroege middeleeuwen de Christelijke kerk een poging heeft gedaan om alle beren uit te roeien. De beer heeft een slechte naam gekregen. Zo lijden ze onder het vooroordeel agressief te zijn, wat helemaal niet waar is. Ze zijn schuw, extreem intelligent en gevoelig, en vallen alleen aan als ze zich bedreigd voelen.
Het is dus niet te verbazen dat Ursa Major letterlijk een pivotale plaats inneemt in onze sterrenhemel, en om de 25.800 jaar het verlengde van de aardas aanduidt.
De werkelijke Brunelstraat ligt trouwens in Assen. Geen beter woordgrapje om dit artikel mee te eindigen.
* Voor het concept van een ster die het verlengde van de aardas markeert en dus boven de pool van de aarde bevindt, en die om de zoveel tijd van naam verandert, gebruiken we het woord poolster met kleine 'p'. Polaris, of onze huidige poolster, heet in het Nederlands 'Poolster', en wordt geschreven met een hoofdletter.
Meer leren over de wetenschappelijke kant?
- https://explainingscience.org/2020/09/25/the-changing-pole-star/
- https://nightskypix.com/where-is-the-north-star/
Meer lezen over mythologie?
- Hamlet's Mill: An Essay Investigating the Origins of Human Knowledge and its Transmission Through Myth - Giorgia de Santillana en Hertha von Dechend
- Patterns in The Sky - Julius Staal
- www.constellationsofwords.com
- https://www.orsoeformica.it/the-bear-in-the-imagination/?lang=en
Reacties
Een reactie posten